Hoeveel armer gaat de Nederlandse student nog worden?

De komende weken duikt VICE volop in het studentenleven, en alles wat daarbij komt kijken – van de studie van de toekomst tot torenhoge schulden, en van soa’s tot hospiteren en protesteren. Lees meer op deze pagina .

“Dat leenstelsel is een gevaarlijke machine. Dat zag je al meteen nadat het was ingevoerd, toen er in een keer minder studenten gingen studeren,” zegt Peter Kwikkers als ik hem bel om over het leenstelsel te praten. Het aantal studenten dat gaat studeren is inmiddels weer gestegen, dus zoveel is er denk ik niet aan de hand. “Ja, dat klopt, maar de volgende stap is dat er steeds meer geld wordt gevraagd van studenten. Totdat het zo erg is als in de Verenigde Staten, waar mensen twee baantjes moeten nemen om hun studieschuld af te betalen,” zegt Kwikkers.

Kwikkers verdient de kost door bestuurders van universiteiten en hogescholen te adviseren. Hij schreef twee boeken over de financiering van hoger onderwijs en werkte ooit als jurist en beleidsmaker op het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Of de ambtenaren blij zijn met het leenstelsel? “Die zullen dat niet zeggen. Ze zijn loyaal aan de minister en zo hoort dat ook.”

Zelf kan hij wel vrij praten. Kwikkers waarschuwde, toen er nog geen leenstelsel was, in opinieartikelen tegen de invoering ervan. “Minister en Kamerleden zeiden dat er een jaar of twee even wat minder studenten zouden zijn en dat daarna alles normaal zou worden. Voor gezinnen met lagere inkomens zou het niet uitmaken. Nu zie je dat vooral zij niet durven te lenen. Dus de ongelijkheid wordt groter.”

Hij denkt dat het allemaal erger kan worden. “Dat we de kant van Engeland en Amerika opgaan is denk ik het meest waarschijnlijke scenario. In Amerika zie je dat de studieschulden veel sneller stijgen dan verwacht. Dat komt ook doordat het collegegeld daar harder stijgt en de overheid dat niet bij kan houden door nieuwe studiebeurzen te geven,” zegt hij. Studieschuld is in de Verenigde Staten inmiddels de hoogste schuldenhoop na hypotheken, en hoger dan creditcardschulden en autoleningen bij elkaar. Ik belde Kwikkers op om hem te vragen waarom hij denkt dat we die kant opgaan.

VICE Money: Ha Peter, jij denkt dat er een risico is dat het steeds erger wordt met die studieschuld. Hoe werkt dat volgens jou?
Peter Kwikkers: “Je kunt aan allerlei knoppen draaien. Zo kan de Tweede Kamer besluiten dat de voorwaarden voor lenen strenger worden, waardoor niet iedereen meer een studielening zal afsluiten. De rente die je over je lening betaalt is nu laag, maar ze kunnen hem ook verhogen, waardoor de afbetaling duurder wordt dan verwacht. Of er wordt bepaald dat je alleen voor je bachelor mag lenen bijvoorbeeld, waardoor je na je bachelor misschien niet meer kunt doorstuderen.”

En dan komt weer dat doemscenario van Engeland en Amerika om de hoek kijken?
In Engeland ging een paar jaar terug het collegegeld sterk omhoog. En ook de rente maakte er een flinke sprong. Als studenten toch meer kunnen lenen dan kan een universiteit ook meer voor opleidingen vragen, is de gedachte. Dan hoef je universiteiten niet met belastinggeld te betalen, maar haal je het handig uit de portemonnee van de student. En dan zeg je tegen de student: je hebt zelf zoveel profijt van je studie, daarin moet je investeren.

Dat zei de minister ook: je verdient het toch wel terug, want het is een investering in je toekomst. Had ze daar niet een punt?
Voor een persoon levert een studie lang niet altijd iets op. Het tegendeel gebeurt vaak genoeg: uitval, verkeerde keuze, misbruik van stages en traineeships, pech, ziekte, ongeluk, werkloosheid, steeds alleen zzp-baantjes. Of kijk naar het lerarenberoep in Nederland. Dat was lang impopulair, je had slechte baankansen en je krijgt als leraar niet bijzonder betaald. Nu ontstaan echt nijpend wordende tekorten; net als in de techniek. Dat soort problemen probeert men te repareren met gunstiger leenvoorwaarden voor die opleidingen.

Investeren in onderwijs door een individu is economische onzin; alleen overheidsuitgaven aan onderwijs zijn investeringen. En een studieschuld is ook niet afgedekt met een onderpand, bijvoorbeeld een huis dat je ook onder de waarde kan verkopen.

En wat gebeurde er dan in de Verenigde Staten?
Daar steken studenten zich in steeds hogere schulden, maar ze verdienen er te weinig om het af te kunnen betalen. Zij leven in de marges van de samenleving: studenten kunnen er hun schulden vaak niet eens terugbetalen en moeten van foodstamps gaan leven.

Onbetaalbare schulden worden ook door economen gezien als een groot risico voor de economie, juist omdat een studie geen hoog inkomen voor het leven garandeert. Oninbare studieleningen waren met te hoge hypotheken – die werden verpakt in die giftige Amerikaanse subprime-pakketten en mortgage backed securities – een van de oorzaken van de wereldwijde financiële crisis waar we nog steeds niet helemaal uit zijn.

Maar Engeland en Amerika zijn toch heel andere landen? In Nederland is afgesproken dat het collegegeld niet sneller mag stijgen dan de prijzen in de supermarkt, hier zullen maar weinig mensen verwachten dat studenten het zo moeilijk zullen krijgen.
Hadden ze in Engeland verwacht dat het zo zou lopen toen ze er een leenstelsel invoerden? Er zit inderdaad een politieke rem op de hogere collegegelden [in Nederland]. Maar er is ook altijd druk om dat te veranderen. Universiteiten en hogescholen zeggen steeds dat het allemaal duurder wordt en dat ze niet genoeg geld krijgen van de overheid. Ze willen dat klassen kleiner worden, en dat er meer topklasjes komen. Maar straks zie je in het regeerakkoord dat er niet genoeg geld vrijkomt voor onderwijs en dan moet de student het weer zelf betalen, vooral als die om een of andere reden iets langer over zijn studie doet.

Jij zegt dat het leenstelsel net als in Amerika en Engeland ook in Nederland echt voor ongelijkheid zorgt. Hoe gaat dat dan precies in zijn werk?
De Onderwijsinspectie heeft onderzocht dat mensen met meer geld meer studiesucces hebben dan armeren, die geen bijles kunnen betalen [de inspectie maakt onderscheid tussen kinderen van hoger- en lageropgeleide ouders, red.]. Daar zie je al ongelijkheid. Nu zie je dat lage inkomensgroepen het veel lastiger vinden om te lenen voor hun studie.

Je zou ook kunnen zeggen dat die lage inkomensgroepen zichzelf tekort doen en gewoon meer moeten lenen.

Maar die leenaversie is een heel natuurlijke en economisch veel verstandiger houding dan leengewenning die zich nu al blijkt voor te doen. Recent waren de berichten dat een op de drie studenten maximaal bijleent en daarmee vooral spaart: voor een tweede bachelor, voor een master, om studievertraging te kunnen opvangen. Of voor een huis, vakantie of een vat bier ofzo. Zij eindigen dan met een studieschuld van rond 50.000 euro die wordt meegerekend als zij een hypotheek willen afsluiten. Dan moet je zien wat er gebeurt als straks de economie even tegenzit, of de rente oploopt.

Het Nibud vindt dat studenten misbruik maken van het leenstelsel [het Nibud zegt dat studenten meer lenen dan nodig is, red.]. Ik vind dat verwijt schandelijk. Het doet onrecht aan de overgrote meerderheid die verantwoord leent: nou ja, wat is verantwoord. Verder moet de regering of DUO zich niet bemoeien met bestedingspatronen van studenten.

Maar het is toch niet hun eigen geld dat ze uitgeven?
Juridisch gezien is geleend geld wel jouw eigen geld. Je krijgt er alleen een schuld voor terug en moet er ook rente over afbetalen.

In de VS wordt het ook duurder om een studie te volgen aan een hogeschool of universiteit. In Nederland gaat dat toch niet zo snel?
Dat klopt. Ik heb laatst een grafiekje gemaakt over hoe het wettelijk collegegeld de afgelopen jaren is gestegen. De bedragen in guldens heb ik omgerekend in euro’s. In 1985 kostte het 567 euro om een jaar te studeren, in 1995 1021 euro. Volgend jaar stijgt het naar 2060 euro. In 1999 sprak de regering af dat het collegegeld mocht stijgen met de prijzen in de supermarkt. Met die indexering werd voorkomen dat het echt heel sterk omhoog ging.

Dus eigenlijk is er niet zoveel aan de hand.
De meeste landen in Noord-West Europa kennen een veel lager of geen collegegeld. En je kúnt bepalen dat het collegegeld wél sterker omhoog gaat; bijvoorbeeld als de opbrengsten van het leenstelsel tegenvallen, zoals ik verwacht. Of als universiteiten weer meer geld vragen, zoals nu trouwens terecht gebeurt. Ambtenaren zeggen dan: “We moeten dat geld ergens vandaan halen”. Als het niet uit de schatkist kan, dan moet het collegegeld omhoog, of universiteiten moeten bijverdienen.

Doen ze dat dan vaker?
Nou ja, eerst had je de langstudeerboete: als je te lang studeerde moest je extra geld betalen – ook als je een nieuwe studie ging doen. En toen die werd afgeschaft gingen ze over het leenstelsel praten. Dat zou eerst een miljard opleveren om het onderwijs beter te maken, maar het is nog steeds niet duidelijk of studenten dat geld wel terugzien. In ieder geval wordt dat miljard niet gehaald.

De overheid zal dus hoe dan ook zijn geld bij de studenten halen?

De economische situatie is weer een aantal jaren slecht geweest, dus moesten overheden een manier zoeken om geld binnen te krijgen. Het punt is dat als het weer goed gaat met de economie dat dan niet wordt teruggedraaid.

En dan? Wordt het voor mensen uit armere families op een gegeven moment onmogelijk om te studeren?
Onmogelijk wordt het niet, maar in veel milieus is studeren nog steeds niet het eerste waar aan wordt gedacht en kan een goed stelsel mensen over de drempel trekken. Ik verwacht dat studeren stilletjes aan steeds duurder gaat worden, en studenten daar zelf voor moeten betalen. We gaan Engeland en Amerika achterna, als we niet anders gaan denken.

Ik hoop dat we ons minder blindstaren op de krakkemikkige en slecht toegankelijke onderwijsstelsels in de Verenigde Staten en Engeland, waar een paar steengoede en krankzinnig rijke instellingen zijn, maar het grootste deel overgewaardeerd en overpriced is en het gros onder de middelmaat.

Tot zover het doemscenario. Aan welke landen kan Nederland dan beter een voorbeeld nemen?
De Scandinavische landen, Duitsland, België. [Waar studeren veel goedkoper is en je vaak ook nog een goede studiebeurs krijgt, red.]

Hoe kan de jonge generatie ervoor zorgen dat het die kant opgaat?
Door hun stem te laten horen in de universiteits- en faculteitsraden en opleidingscommissies en in de landelijke politieke partijen. Maar dan niet voor een carrière als bestuurder of politicus-in-spé. Je ziet de studentenbonden meer dealen op het ministerie dan opkomen voor studentenbelangen. Faire toegankelijkheid voor, aan, in én na de poort, is ons grootste beleidsprobleem. Daarvoor is meer overheidsgeld nodig en meer integriteit bij bestuurders. En minder onzinnig detailbeleid zoals met pre-selectie, bindend afwijzend studieadviezen en onteigening van gehaalde studiepunten.

Dat hoeven we waarschijnlijk niet meer te doen. We horen dat met het nieuwe kabinet de basisbeurs misschien wel terugkomt. We moeten nog een paar weken wachten op het regeerakkoord dat echt doorgaat, dan zijn we weer van de hele discussie af toch?
Ik zou de terugkeer naar het gecombineerde beurs/leenstelsel verwelkomen. Dan moeten we wel weten hoe men dat gaat inrichten, wat er gebeurt met degenen die nu in het leenstelsel vallen en hoe de donkere kant van die maan eruit ziet.

We houden het in de gaten, dankjewel voor dit interview.

De komende weken duikt VICE volop in het studentenleven, en alles wat daarbij komt kijken – van de studie van de toekomst tot torenhoge schulden, en van soa’s tot hospiteren en protesteren. Lees meer op deze pagina .